Ua Carta d’afranquiment de Biscarròssa (1398) : Edition électronique

Préparation de la version électronique : Jean Lafitte
Conversion au standard TEI et étiquettage des verbes : Thomas Field


Source: Lafita, Jann. Ua Carta d’afranquiment de Biscarròssa (1398). Ligam/DiGaM 9 (1997) : 5-11.

analysisverbs
  • L’édition publiée comprend un texte, qui semble être une copie suivie d’une confirmation. Lafite n’a pas pu lire cette dernière, mais le manuscrit et l’écriture font penser qu’elle n’est pas beaucoup plus jeune que l’original, ou bien que la confirmation a été ajouté au manuscrit d’origine. Nous remercions Jean Lafitte, qui a accordé la permission de reproduire ce texte ici. Nous avons appris en 2014 que c’est Philippe Lartigue qui, le premier, a transcrit le texte et l’a fourni à Lafitte. Qu’il en soit remercié également.

  • Pour les besoins de la COM et de notre corpus, Lafitte a revu la version publiée: il a ajouté le passage final en latin, et il a changé la plupart des v intervocaliques en u.

    Nous avons remplacé le ‘&’ par ‘et’, qui paraĆ®t plusieurs fois dans le texte.

    Explication des principes d’édition


  • Les corrections et les modification sont soulignées ; une fenêtre contextuelle fournit la lecture d’origine et le nom de l’éditeur qui conseille le changement.
  • Les différentes sortes de lacunes sont indiquées par [...], et une fenêtre contextuelle fournit une explication, dans la mesure du possible.
  • Les passages qui ne sont pas en gascon sont en caractères bleus.
  • Les passages dont la lecture est incertaine sont en italiques. Les mots barrés dans le manuscrit le sont ici aussi, et les ajouts des scribes (dans les marges, par exemple) sont fournis sous forme de texte en italiques entre crochets.
  • Les chiffres dans la marge de gauche indiquent la page et la ligne dans l’édition publiée.
  • Pour mettre en évidence les verbes du texte et pour rendre visible leur analyse, cliquer le bouton “ANALYSE”.

ChartBiscarL.1 (proche), 3062 mots
St.Paul-en-Born (ouest) 1398
Rédacteur = Petrus de Luco, notari public/clericus
MS. Biscarrosse, Coll. René Lalanne, no.?, 1400 ca.


5, 33 0. Conoguda causa sia


5, 34 1. Que, cum Arnaud Daney, apperat de las Marietas, de la parropia de
5, 35 Sent Martin de Biscarrossa en Born, et sons encestres fossan et aguossan
5, 36 estat sa en reyre homes, questaus a questa, a talha et a merce, per cors et
5, 37 per bens, de la nobla dona madona Johana de Fronssac, dona d’Usar,
5, 38 mayre qui ffo deu noble et poderos senhor en Johan de Pomeys senhor d’Usar,
5, 39 filh et heretey en partida de ladeita madona Johana sa mayre.


6, 1 2. Et per so lodeit Arnaud Daney desires et affectes esser franc et
6, 2 liberau et de son medis dreyt et auer libertat et franquessa.


6, 3 3. Et per so agos pregat, suppliquat et requerit audeit senhor en
6, 4 Johan de Pomeys, senhor d’Usar que ed lo volos affranquir sa persona et
6, 5 sons hers descendentz de son cors de gran en gran et totz sons bens et
6, 6 causas mobles et no mobles, presens et aduenidors per totz locxs, de quau
6, 7 maneyra et condiction que sian, de tot homenest, de tota seruitut, de
6, 8 questalitat et de tota manobra, sian meysons, hostaus, estages, cortins, terras,
6, 9 vinhas, boyrias, boscz, landas, pastenxs, paduenxs, ayguas, riueyras,
6, 10 molins, molinars, jungatz, pratz, heretatz et possessions et autras bens et
6, 11 causas de quauque maneyra et condicion que sian, de tot homenest et de
6, 12 tota seruitut de questalitat et de tota manobra en que lodeit Arnaud
6, 13 Daney et sons predecessors lo fossan et deguossan estre tengutz, aguossan
6, 14 acostumat de far et de pagar audeit senhor en Johan de Pomeys senhor
6, 15 d’Usar et a sons predecessors deu temps passat sa en reyre.


6, 16 4. Per so que en lo mon no es thesaur qui deya ny pusqua estre
6, 17 comparat a franquessa et maioramentz, cum lodeit Arnaud Daney fossa paubra
6, 18 per la guerra et per la malicia deu temps et no aue de que substentar sa
6, 19 vita ni de que postos mantenir ny labourar sons heretages et bens et
6, 20 causas ans voguos et entendos leyssar et desemparar losdeits bens et causas
6, 21 et heretages, sino que audeit senhor plagos de affranquir sa persona et sons
6, 22 hers descendentz de son corps de gran en gran et totz sons bens et causas.


6, 23 5. Et tot aquet hostau et heretage que disso que aue en la parropia de
6, 24 Biscarrossa tot ayssi et per medissa maneyra cum Fortz deu Nebot ac tene
6, 25 et possede au cornau apperat de la Leigua, et metre et leyssar aquetz
6, 26 medis bens et causas et heretatge a certantz esporle et cens.


6, 27 6. Et per so l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys, senhor d’Usar, per
6, 28 sa bona voluntat vedens, regardens et considerans los grans bens, amors,
6, 29 honors et agradables seruicis et meritis que disso et reconogo que
6, 30 l’auantdeit Arnaud Daney l’aue feyt sa en reyre et fase encaras cascun
6, 31 jorn de que lo medis senhor en Johan de Pomeys se’n tene aben pagat,
6, 32 content et habundos deu tot.


6, 33 7. Et per so volent a luy remunerar et gadardonar partide d’aquetz
6, 34 cum de tot no poscos si cum disso,


6, 35 8. Et yssament volent obedir a la preguaria supplicacion et requesta
6, 36 que lo medis Arnaud Daney l’aue feyt et fade de tot jorn continuadament,


6, 37 9. es assauer que en la presencia de myn notari public et deus
6, 38 testimonis dejus escriutz lodeit senhor en Johan de Pomeys per sa bona,
6, 39 agradabla et deliura voluntat et de sa certa scienssa et de son propre
6, 40 esmanament per sin, per sons hers et per tot son ordenh et per totz los sons
6, 41 presens et aduenidors et successors ben biuentz l’auantdeit Arnaud Daney
6, 42 aqui medis present et aquestas causas totas et senglas en aquesta present
6, 43 carta contengudas et mentagudas per sin, per sons hers et per tot son ordenh
7, 1 descendent de son cors de gran en gran stipulant et receuent,


7, 2 10. A afranquict, quictat et absout, afranquis, quicta et absou per aras
7, 3 et per totz temps de tot poder d’omenest, de tota seruitut, de tota manobra
7, 4 et questeria en losquaus lodeit Arnaud Daney lo fossa tengut de far en
7, 5 neguna maneyra.


7, 6 11. Volens et autreyans lo medis senhor en Johan de Pomeys per sin,
7, 7 per sons hers et per son ordenh, et per totz los sons presens et aduenidors
7, 8 que lodeit Arnaud Daney et sons hers et son ordenh descendentz de son
7, 9 cors de gran en gran sia et pusqua estre son senhor medis cum persona
7, 10 franqua et ostada de tota poder d’omenest, de seruitut, de manobra et de
7, 11 tota autra causa que lo fos tengut de far en deguna maneyra.


7, 12 12. Et tot quant que lodeit Arnaud Daney ny sons hers o son ordenh
7, 13 descendentz de son cors de gran en gran ben viuentz, gadanharen ni poyra
7, 14 gadanhar, acquisir, conquestar, amassar ny comprar deu jorn en queu
7, 15 cesta present carta fo feyta et autreyada en auant ni sa en reyra a gadanhat,
7, 16 acquisit, conquestat, amassat, ny comprat en deguna maneyra, fassa et
7, 17 pusqua far totas sas proprias voluntatz cum de la sua propria causa et
7, 18 ayssi et cum a franqua persona et ostada de tot poder d’omenest, de
7, 19 seruitut, de tota manobra et de tota autra causa que’u fossa tengut de far en
7, 20 deguna maneyra.


7, 21 13. Et que pusqua et deya en judgement et foras de judgement intrar et
7, 22 yssir, cum persona franqua et ostada de tot poder d’omenest, de tota seruitut et de tota
7, 23 autra causa que demandar ni corelhar lo deguossa o pogossa
7, 24 en deguna maneyra.


7, 25 14. Et plus a quictat et quicta et clamat quictes lodeit senhor en
7, 26 Johan de Pomeys per sin, per sons hers et per son ordenh et per totz los
7, 27 sons presens et aduenidors audeit Arnaud Daney et a sons hers et a son
7, 28 ordenh et a sons successors descendens de son cors de gran en gran,
7, 29 perpetuaumentz per aras et per totz temps, tot dreyt, tota rason, action,
7, 30 demanda et corelha quauque sia o estre pusqua o deya, de dreit et de costuma,
7, 31 que lodeit senhor en Johan de Pomeys o autra persona o personas per
7, 32 nome de luy agos o pogos demandar o querelhar o requerer en deguna
7, 33 maneyra en la persona et en los bens et causas de l’auantdeit Arnaud Daney
7, 34 et en sons hers et successors, descendens de son cors de gran en gran per
7, 35 rason de questa, de talha, d’omenest, de seruitut, de manobra o en aucuna
7, 36 autra maneyra sens negun arretanement que no sia feyt ny fey asin ni aus
7, 37 sons en tot ny en partida en degun temps ny en deguna maneyra,


7, 38 15. Saup tant solament l’esporle et cens, dreytz et deuers dejus plus bas
7, 39 en aquesta present carta contengutz et mentagutz.


7, 40 16. Volent et autreyant lodeit senhor en Johan de Pomeys per sin, per
7, 41 sons hers et per son ordenh et per totz los sons presens et aduenidors, ab la
7, 42 tenor d’aquesta present carta que l’auantdeit Arnaud Daney et sons hers
7, 43 descendentz de son cors de gran en gran, perpetuaumentz per aras et per
7, 44 totz temps, fossan et sian lurs senhors medis et franquas personas et de
7, 45 lurs dreytz.


8, 1 17. Et de tot quant bens et causas mobles et no mobles que lo medis
8, 2 Arnaud Daney et sons hers, hereteys, descendentz de son cors de gran en
8, 3 gran los presens et aduenidors perpetuaumentz auran, gasanharan,
8, 4 acquiriran et conquesteran en aucuna maneyra l’auantdeit senhor en Johan de
8, 5 Pomeys vougo et autreyet ab la tenor d’aquesta present carta per sin, per
8, 6 sons hers et per son ordenh que fossan et sian totz lurs, aissi cum la lur
8, 7 propria causa.


8, 8 18. Car l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys per sa bona voluntat
8, 9 per sin, per sons hers et per son ordenh et per totz los sons presens et
8, 10 aduenidors los ac a donat et autreyat, dat et quictat, da, dona, autreya et
8, 11 quicta, per aras et per totz temps, ab la tenor et per la tenor d’aquesta present
8, 12 carta, audeit Arnaud Daney et a sons hers, descendentz de son cors de
8, 13 gran en gran, stipulant et receuent per sin per sons hers et aus hers de
8, 14 sons hers, totas franquessas et totas libertatz et autra et tot poder que
8, 15 senhor pot dar a son sotzmes et que franquas personas poden receuer et
8, 16 obtenir sens degun dreyt ni autra causa de dreyt ni de deuer, que l’auantdeit
8, 17 senhor en Johan de Pomeys no sia arretengut ny arreten a sin ny aus
8, 18 sons a l’auantdeit Arnaud Daney ny en sons hers ny en sons bens
8, 19 et causas, en tot ny en partida, en deguna maneyra sauf et exceptat
8, 20 tant solament l’esporle et cens et los autres dreytz et deuers que lodeit
8, 21 Arnaud Daney lo deu dar et pagar per rason de las causas dejus nompradas
8, 22 et mentagudas plus bas en aquesta present carta.


8, 23 19. Et cest auantdeit affranquiment et causas dessus deytas et cascuna
8, 24 deras l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys senhor d’Usar, per sa bona
8, 25 voluntat per sin per sons hers et per son ordenh et per totz los sons presens
8, 26 et aduenidors, a feyt et autreyat et fey et autreya a l’auantdeit Arnaud
8, 27 Daney et a sons hers descendentz de son cors de gran en gran per los
8, 28 agradables bens, amors, honors, plasers, seruicis et meritis que disso et reconogo
8, 29 l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys senhor d’Usar que l’avantdeit
8, 30 Arnaud Daney et sons predecessors l’auen feyt sa en reyre et lo fasen cascun
8, 31 jorn ben se’n tengo et ten a ben pagat, content deu tot.


8, 32 20. Et plus a lo feyt et autreyat lodeit affranquiment et causas
8, 33 contengudas en aquesta present carta per lo pretz et per la soma de trenta
8, 34 guianes d’aur deu cunh de Bordeu de bon aur et de bon pes que disso et
8, 35 reconogo l’auantdeit en Johan de Pomeys senhor d’Usar que l’auantdeit
8, 36 Arnaud Daney l’en aue dat et pagat ben et entegrament en bons deneys,
8, 37 contentz per sin et per sons hers descendentz de son cors de gran en gran et
8, 38 per totz sons bens et causas affranquir.


8, 39 21. Losquaus auantdeits trenta guianes d’aur lodeit Arnaud Daney
8, 40 disso que aue malebat de plusors personas et mercadeys de Born et de
8, 41 Memisan per obs de far las causas dessus deytas et dejus en aquesta present
8, 42 carta contengudas, don le medis senhor en Johan de Pomeys se’n tengo
8, 43 aben pagat content et habundos deu tot.


9, 1 22. Et en rendret sober asso lo medis senhor en Johan de Pomeys
9, 2 senhor d’Usar de son bon grat et de sa certa scienssa a la exeption de no
9, 3 auer agutz pres et de no auer recebutz los auantdeits bens, amors, honors,
9, 4 plasers, seruicis et meritis et de no comptat et de no pagat et de no auer
9, 5 agut et de no arrecebut los auantdeits xxx guianes d’aur deudeit cunh de
9, 6 Bordeu de l’auantdeit Arnaud Daney per son afranquiment et per arrason
9, 7 de las causas dessus deites de palauras de deyt et de feyt et sens tota
9, 8 fincta, auant l’autrey et la conffection d’aquesta present carta, aissi cum
9, 9 dessus es deit de baudra, de tota deception de menor pretz et d’engan.


9, 10 23. Et per plus a lo feyt et autreyat l’auantdeit affranquiment et causas
9, 11 dessus deitas et caduna d’eras a l’auantdeit Arnaud Daney et a ssons hers
9, 12 per so que lodeit Arnaud Daney per sin, per sons hers et per son
9, 13 ordenh et per totz los sons presens et aduenidors, l’aue dat et autreyat,
9, 14 quictat, leyssat et gurpit et desemparat, per aras et per totz temps, audeyt
9, 15 senhor en Johan de Pomeys et a sons hers et a son ordenh totas auant
9, 16 deitas maisons et estages et maynes, terras, vinhas, boscz, landas et
9, 17 pastenxs, paduenxs et ayguas et ribeyras et autras heretatz de quauque
9, 18 condiction et maneyra que sian o estre pusquan o deyan en aucuna maneyra
9, 19 que l’auantdeit Arnaud Daney aue, deue et pode auer et tenir per sin et per
9, 20 sons successors deu soberdeit son payre qui fo en homenest o en autra
9, 21 maneyra et en espaci le loc apperat de Fortz deu Nabot au loc aperat a
9, 22 Leigua en la parropia de Sent Martin de Biscarrossa et per totz autres locxs
9, 23 en quauque part quos sian en Born appartenent audeit senhor en Johan
9, 24 de Pomeys senhor d’Usar.


9, 25 24. Et plus a lo dat et autreyat lodeit Arnaud Daney audeit senhor en
9, 26 Johan de Pomeys tot dreyt, tota rason, action, demanda reyau, personau,
9, 27 mixta, prethoria, ciuil, vtil, temporau, directa et autra quauque sia o
9, 28 estre pusqua et deya, et tota tenor possession et sadina que ed y agossa o
9, 29 auer, demandar o corelhar y pogossa en et sober losdeits hostaus,
9, 30 maysons, estages, maynes terras et en totas las auantdeitas heretatz et que
9, 31 l’auantdeit Arnaud Daney aue tene et tenir deue de luy et de sons
9, 32 encestres, per succession de son payre qui fo, en homenest o en aucuna autra
9, 33 maneyra audeit loc de la Leigua et en tota et dintz tota l’auantdeita
9, 34 parropia de Biscarrossa et per totz autres locxs apertenentz audeit senhor en
9, 35 Johan de Pomeys senhor d’Usar auant lodeit afranquiment ayssi cum
9, 36 dessus es deyt en aucuna maneyra.


9, 37 25. Et dautre part es assauer que l’auantdeit senhor en Johan de
9, 38 Pomeys volentz far gracia especiau a l’auantdeit Arnaud Daney si cum disso,
10, 1 et vedentz et coneyssentz, en asso qui plus bas se’n sec, far lo ben et lo
10, 2 proffeyt et esmandament et amelhorament de sin et de sons bens et causas et
10, 3 de sa terra si cum disso et ayssi cum acertanet et certiffiet et
10, 4 planeyrament instruit de tot son dreyt et de tot son feyt si cum disso, per sa bona,
10, 5 agradabla et deliura voluntat, per sin per sons hers et per son ordenh et
10, 6 per totz los sons presens et aduenidors


10, 7 26. A dat, autreyat, balhat et liurat en feus feuaumentz et cum de feu
10, 8 noed segond los fors et las costumas de bordales a l’auantdeit Arnaud
10, 9 Daney aqui medis present stipulant et receuent tot l’auantdeit affeuatge et
10, 10 causas en aquesta present carta contengudas per sin per sons hers et per
10, 11 son ordenh tot l’avantdeit heretage qui es en ladeyta parropia de
10, 12 Biscarrossa de Fortz deu Nabot au loc apperat a Leigua, sian meysons,
10, 13 estatges, maynes, terras, vinhas, boyrias, bergeys, pastenx, paduenx et
10, 14 autras heretatz et possessions, ab los locxs en que son, ab totas lurs
10, 15 appartenensas et plus totz autres heretages que lodeit Arnaud Daney agos et
10, 16 tengos per la succession de son payre en homenest en la parropia
10, 17 de Biscarrossa et per totz autres locxs en quauque part que sian en aucuna
10, 18 maneyra.


10, 19 27. Et aquest affranquiment a feyt et autreyat et fey et autreya
10, 20 l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys senhor d’Usar per sin per sons hers et per
10, 21 son ordenh audeyt Arnaud Daney et a sons hers et a son ordenh per los
10, 22 deuers e per las senhorias et per las dreyturas plus bas contengutz en
10, 23 aquesta present carta losquaus son ataus :


10, 24 28. So es assauer que l’auantdeit senhor en Johan de Pomeys per sin per
10, 25 sons hers et per son ordenh et successors, deudeit hostau et heretage
10, 26 maynes, terras, vinhas, boyrias, boscz, paduenx, ab lurs dreytz appartenentz,
10, 27 n’a sadit et envestit l’auantdeit Arnaud Daney et sons hers et son ordenh.


10, 28 29. Et lodeit Arnaud Daney, per sin, per sons hers, ne prengo et recebo
10, 29 aqui presentement, en la presencia de myn notari et deus testimonis dejus
10, 30 scriutz, vestiden feuaumentz deu tot cum de vnique feu et cum de feu
10, 31 noed ab dos deneys morlans desporle a senhor et affeuatey mudant.


10, 32 30. Et per dotze soudz de bons morlans cascun an de cens, rendentz an per an
10, 33 losdeitz xii soubz de bons morlans lo jorn dela festa de Sent Martin
10, 34 d’iuern.


10, 35 31. Et plus per vna conqz de bon froment a la mesura de Born cascun
10, 36 an, an per an, lo jorn de la festa de la Magdalena, huyt jorns auant o huyt
10, 37 jorns apres la deita festa, rendentz an per an losdeits xii soudz de bons
10, 38 morlans et ladeita conque de froment cascun an au bayle et recebedor
10, 39 deudeit senhor en Johan de Pomeys en la parropia de Biscarrossa.


10, 40 32. Et plus per doas galinas cascim an, an per an, que lodeit Arnaud
10, 41 Daney ne deu dar et pagar portadas audeit bayle o recebedor en ladeita
10, 42 parropia de Biscarrossa, l’una la vespra de Nadau et l’autra la bespra de
10, 43 Pasquas.


11, 1 33. Et plus deu far dreyt et prandre dreyt lodeit Arnaud Daney et sons
11, 2 hers et son ordenh per davant et en la man deudeit senhor en Johan de
11, 3 Pomeys o de sons hers o de son man.


11, 4 34. Et deu esporlar et far et prandre dreyt audeit loc d’Usar o sus lodeit
11, 5 feu en la parropia de Biscarrossa si lo medis senhor o sons hers o autra
11, 6 persona era clamant ni arrencurant de nulha causa, o si tort lo corelhaua
11, 7 hom, que lo fes en lodeit feu en tot ny en partida ayssi cum affeuat deu far
11, 8 et prandre dreyt en la man de son senhor aus fors et a las costumas de
11, 9 Bordales.


11, 10 35. Et plus queu deu lodeit Arnaud Daney per sin per sons hers et per
11, 11 son ordenh audeit senhor en Johan de Pomeys et a sons hers et successors
11, 12 ajudar, valler, secorre et defendre son loc et son cors et sa terra ab armes
11, 13 contra totas personas exeptat nostre senhor lo rey d’Angleterra, senhor de
11, 14 Guiayna o sons loctenentz.


11, 15 36. Et plus deu et a promes lodeit Arnaud Daney per sin et per sons
11, 16 hers audeit senhor en Johan de Pomeys et a sons hers, tenir
11, 17 estadgant de son cors, de sons bens dedens lodeit hostau, mayne et terras et
11, 18 autras dessus affinadas ayssi que partir no sen pot ny deu leyssar ny
11, 19 desemparar lodeit hostau, mayne et terras et autras causas dessus deitas, per
11, 20 degun cas ny per deguna maneyra, sino per cas de murtre o per autre cas on
11, 21 a dreyt ni jugement no ausassa o no podossa fermar sens perilh de son
11, 22 cors, o per tort manifest que l’auantdeit senhor lo fessa, deu quau tort
11, 23 lodeit Arnaud deu requerir judgement o esmanda, o per temps de carestia
11, 24 etc. lodeit senhor cassa totz autres esporles etc. ut in carta de la
11, 25 Lobeyra per totum us que actum.


11, 26 37. Actum fuit in parrochia Sancti Pauli in Borno tertia die mensis
11, 27 martii, anno domini millesimo CCC° nonagesimo octauo, regnante domino
11, 28 Richardo etc. Presentibus ibidem domino Guilhemo deu Puch, Bernardo
11, 29 de Maubec parrochiano Sancti Pauli, Petro deus Mays parrochiano
11, 30 d’Aurelhano, Guilhermo de Boey et Petro de Salas parrochianis Sancti Martini
11, 31 de Pontenx, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis, et me Petro
11, 32 de Luco clerico etc.